Digitalisering is veel te belangrijk voor een minister van Digitale Zaken

Nederland en Europa staan voor een grote uitdaging: het verkleinen van de afhankelijkheid van buitenlandse technologie en het werken aan een digitaal autonoom Europa. Alleen zo kunnen we onze normen, waarden en geopolitieke positie beschermen in een wereld die steeds meer wordt gedomineerd door data, cyber security, algoritmes en kunstmatige intelligentie.

Politiek eensgezind, maar bestuurlijk versnipperd

In Den Haag is opvallend veel consensus over de richting. Vrijwel alle partijen erkennen het belang van een structurele aanpak van digitalisering. Er is overeenstemming over vijf prioriteiten:

• Investeren in de positie van AI in Nederland als producent
• Cybersecurity als nationale prioriteit, met nadruk op defensie en vitale infrastructuur
• Europese samenwerking voor digitale autonomie, met behoud van nationale soevereiniteit
• Bescherming van burgers, vooral jongeren, en het aanpakken van verslavende algoritmes tegen het verslavende karakter van social media.
• Bestrijding van desinformatie en digitale beïnvloeding.

Met andere woorden: over de wat-vraag zijn we het eens. De hoe-vraag is lastiger en in de praktijk versnipperd. Hoe zorgen we ervoor dat beleid niet blijft steken in rapporten, commissies en overlegtafels, maar wordt uitgevoerd?

De les van de Deltawerken

Na de Watersnoodramp van 1953 toonde Nederland zijn daadkracht met het Deltaplan. De sleutel tot dat succes? Er was geen minister van Deltawerken, maar een Deltacommissaris: onafhankelijk, met mandaat, budget en gezag. Dankzij die structuur transformeerde Nederland in enkele decennia van kwetsbaar deltagebied tot wereldleider in waterveiligheid.

Vandaag hebben we een vergelijkbare uitdaging, maar dan digitaal. Wat we nodig hebben, is een Deltaplan voor Digitalisering met een Commissaris voor Digitalisering aan het roer. Dit Deltaplan bouwt voort op, en bundelt, de bestaande strategieën: De Nederlandse Digitaliseringsstrategie, Actieplan Nederlandse Cybersecurity Strategie en de Strategie Digitale Economie met de nadruk op de uitvoer van de plannen en strategieën. Met als doel de uitrol te versnellen.

Minder politiek, meer uitvoering

Een commissaris combineert onafhankelijkheid met continuïteit. Waar ministers gebonden zijn aan kabinetsperiodes, kan een commissaris werken aan een programma dat 4 tot 8, misschien 10 jaar meegaat. Zo iemand kan losse initiatieven binnen overheid, bedrijfsleven en wetenschap verbinden, concrete doelen stellen en voortgang bewaken, met jaarlijkse verantwoording aan de Tweede Kamer en toezicht door de Algemene Rekenkamer.

Het is verleidelijk te denken dat een minister van Digitale Zaken het onderwerp meer gewicht geeft. In de praktijk werkt dat zelden zo. Hoe hoger een onderwerp wordt belegd, hoe groter de kans dat het verzandt in politiek en bureaucratie, zeker als de kern uitvoerend is. Strategie en visie horen bij bestuur, maar de uitvoering vraagt om operationele focus en snelheid. Waarom een onderwerp politiek maken als er al overeenstemming over bestaat. Ook internationaal is het van belang om dit onderwerp niet te (geo)politiek te maken. Zeker zolang Nederland en Europa afhankelijk zijn van buitenlandse technologie.

Onderzoek toont aan dat besluitvorming trager en minder effectief wordt naarmate meer hiërarchische lagen worden toegevoegd. Bestuurlijke topstructuren vertonen al snel politiek gedrag: belangenafwegingen, coalitievorming en voorzichtigheid die daadkracht belemmert, laat staan als die structuren binnen de nationale politiek opereren.

Een minister zou bovendien een compleet nieuw, virtueel, departement moeten opbouwen, met reorganisaties, personele verschuivingen en discussies over verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Dat kost tijd en energie; precies wat digitalisering nu niet kan gebruiken.

Een commissaris kan daarentegen direct aan de slag: met een mandaat, budget, een plan en een team van experts. Onafhankelijk van politieke schommelingen, maar mét democratische verantwoording. En met ruimte om op korte termijn ‘quick-wins’ te realiseren. De commissaris kan het grote aantal initiatieven dat al loopt binnen de overheid, de wetenschap en het bedrijfsleven coördineren, faciliteren en versnellen.

Continuïteit als sleutel tot succes

Een nationaal digitaliseringsprogramma zal jaren duren. De eerste resultaten kunnen snel zichtbaar zijn, denk aan versnelling van cybersecurityprogramma’s of meer gebruik van Europese clouddiensten, maar structurele veranderingen in onderwijs, wetgeving en overheidsdienstverlening vragen tijd.

Een commissaris biedt die continuïteit. Zoals de Deltacommissaris destijds de lange adem had om het Deltaplan te realiseren, kan een Commissaris voor Digitalisering voorkomen dat we bij elk nieuw kabinet opnieuw beginnen.

Een digitale ramp voorkomen

De Deltacommissaris werd pas aangesteld ná een ramp. Laten we die fout in het digitale domein niet herhalen. Cyberaanvallen, datalekken en afhankelijkheid van buitenlandse spelers zijn sluipende bedreigingen die pas zichtbaar worden als het te laat is. Nederland heeft nu de kans om proactief te handelen om onze digitale dijken te versterken voordat er een digitale watersnoodramp plaatsvindt.

De keuze voor leiderschap

Digitalisering is te belangrijk om te verankeren binnen één ministerie of te laten meebewegen met de politieke wind. Wat nodig is, is gezag, kennis en uitvoeringskracht.

Een Commissaris voor Digitalisering biedt precies dat:

• Onafhankelijkheid van partijpolitiek
• Continuïteit over kabinetsperiodes heen
• Focus op uitvoering in plaats van overleg
• Verantwoording via duidelijke doelen en resultaten

Er zijn uitstekende kandidaten en het ministerschap is een bijzonder eervolle ambt, maar juist omdat digitalisering om snelheid, expertise en continuïteit vraagt, kunnen diezelfde mensen als Commissaris voor Digitalisering, denk ik, veel sneller, veel meer bereiken.