Verantwoordingskloof

De Raad voor het Openbaar Bestuur constateert in haar recente rapport over datasturing dat er een ‘verantwoordingskloof’ is. De kloof moet gedicht worden door meer verantwoording over de legitimiteit van het gebruik van data stelt de ROB. Gezien de enorme publieke waarde van data zouden overheden echter juist verantwoording moeten afleggen over waarom geen gebruik gemaakt wordt van data.

Er is inmiddels brede consensus dat data belangrijk is voor de aanpak van maatschappelijke opgaven. Het lijkt echter niet bon ton om te praten over de technieken die daarvoor nodig zijn. Wie wijst op de kansen van bijvoorbeeld beeldherkenning of profilering krijgt al snel het predicaat datagraaier of nog erger.

De aandacht richt zich daarom vooral op het grip houden en beperken van de risico’s. Dit is terug te zien in de hoeveelheid gepubliceerde normenkaders, richtlijnen en de aversie voor algoritmes. Privacy is daarbij het meest gebruikte argument. Maar na drie jaar AVG lijkt privacy soms synoniem geworden voor ‘mag niet’. Data-analyses zijn bij voorbaat verdacht en er is een zweem van angst ontstaan rond data, gevoed door de toeslagenaffaire en de SyRI rechtzaak.

Angst is echter een slechte raadgever en vaak ingegeven door onbekendheid. Die onbekendheid leidt tot verkramping en reguleringsdrang. We dromen daardoor wel van verre bestemmingen maar durven de veilige haven niet te verlaten. Het gebruik van data blijft daardoor meer bestuurlijke ambitie dan praktische realiteit.

Om de ambitie van het datagedreven werken te realiseren is massa nodig, net zoals met iedere verandering. De coronacrisis heeft laten zien dat als het moet er veel kan. Jarenlange digitaliseringsambities zijn in een jaar gerealiseerd. Een dergelijke noodzaak wordt bij data niet gevoeld waardoor we het ons kunnen veroorloven in de veilige haven te blijven. Maar net zoals we nu de vruchten plukken van de digitalisering van het afgelopen jaar kunnen we die slag ook maken met het echt inzetten van data voor maatschappelijke opgaven.

Om voldoende massa te bewerkstelligen is meer nodig dan kaders en regels. Natuurlijk moet er aandacht zijn voor de risico’s en vaak is het slimmer dit vooraf te doen dan achteraf de scherven te rapen. Maar zoek oplossingen voor problemen en niet andersom. Het risico ontstaat dat we daardoor de waarde van data uit het oog verliezen en het kind met het badwater weggooien.

Verplicht daarom het gebruik van data in plaats van te verbieden, en faciliteer in plaats van af te remmen. Transparantie is daarbij belangrijk, maar niet alleen van hoe data gebruikt wordt, ook van wat het oplevert. Dit betekent niet dat we ondoordacht te werk kunnen gaan. Het betekent wel dat er soms andere afwegingen gemaakt moeten worden. Minder ingegeven door de waan van de dag of de angst en onbekendheid van bestuurders, maar door de kansen en waarde centraal te zetten. Je kunt geen koploper zijn als je niet voorop durft te lopen. Ook daarover is verantwoording nodig.

Christian Verhagen is senior adviseur bij Verdonck, Klooster & Associates en publiceert regelmatig over data en technologie in de publieke sector.