Afgelopen week oordeelde de Algemene Rekenkamer keihard over de uitvoering van de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen (WIA): die is te complex, de ICT-systemen die gebruikt worden bij de uitvoering deugen niet en de inrichting en aansturing van uitvoeringsorganisatie UWV is ondermaats. Ook hebben opeenvolgende ministers te weinig gedaan om verandering te forceren.
Basis op orde? Geef de uitvoering dan ook de ruimte!
Wat de Rekenkamer zegt over die WIA en het UWV geldt veel breder: het is exemplarisch voor vele andere sociale regelingen en de uitvoering daarvan. Met wendbare wetsuitvoering kan Nederland zijn rechtsstaat grondig versterken en (weer) voorop lopen in de wereld. Maak daarvan gebruik, stellen Mariette Lokin en Reijer Passchier.
De problemen ontstonden zo’n 25 jaar geleden. Rond die tijd had de overheid nog een groot aantal kleine uitvoerders. In een streven naar meer efficiëntie voegde zij die samen. Het idee was dat, mede met behulp van ICT, grote, zacht zoemende ‘beschikkingenfabrieken’ konden worden gevormd. Die zouden burgers 24 uur per dag op gesmeerde wijze van dienst zijn en immer rationeel handelen.
Verouderde ICT
In de praktijk liep dat echter anders. Een van de grootste hindernissen was dat verouderde ICT van de vorige generatie uitvoerders moest worden overgenomen. Geld en tijd om deze te vervangen kwamen niet beschikbaar. Stelselwijzigingen, schaalvergroting en digitalisering werden vooral gezien als middelen om te bezuinigen. Vaak gingen besparingen aan eventuele baten vooraf.
Het gevolg was dat systemen om de nieuwe wetten uit te voeren gebouwd moesten worden bovenop oude systemen. Die bestonden uit complexe code die vrijwel niemand meer begreep en waarvan niemand de precieze relatie tot bestaande wetgeving kende.
Voerde de ICT de wet nog wel correct uit? Niemand die het zeker wist. En als er iets in de ICT moest worden veranderd – bijvoorbeeld omdat de wetgever dat eiste – dan hielden alle betrokkenen hun hart vast: zou het systeem de zoveelste aanpassing wel overleven? En hoelang konden digitaal genomen besluiten nog worden uitgelegd?
Daarbij maakte grootschaligheid in combinatie met digitalisering het leveren van maatwerk steeds moeilijker. Vele burgers werden zo geconfronteerd met besluiten die in hun specifieke situatie onrechtvaardig uitpakten.
Wanneer de Rekenkamer terecht concludeert dat het UWV de basis voor zorgvuldige uitvoering van zijn taken op orde moet brengen, denken wij dan ook dat dat voor vrijwel elke uitvoeringsinstantie geldt. De huidige praktijk brengt grote rechtsstatelijke risico’s met zich mee.
Wat moet er gebeuren?
Een lichtpuntje is dat er de afgelopen 20 jaar al veel is gedaan om de problematiek die we nu rondom de WIA zien op te lossen. Zo hebben uitvoeringsinstanties – in samenwerking met elkaar en de wetenschap – onder de noemer van ‘wendbare wetsuitvoering’ methoden ontwikkeld waarmee wetgeving gestructureerd vertaald kan worden naar overzichtelijke modellen in begrijpelijke taal. Die modellen vormen vervolgens de basis voor de uiteindelijke softwarecode, werkinstructies voor medewerkers en uitleg van besluiten aan burgers.
De modellen waar wij op doelen zitten, anders dan algoritmes, niet diep verscholen in software en oude systemen, maar zijn beschikbaar en begrijpelijk voor iedereen die enige moeite wil doen. Nog een belangrijk voordeel van het werken met overzichtelijke en begrijpelijke modellen is dat je die, anders dan softwarecode, maar één keer hoeft te maken: dat bespaart pas écht kosten en verkleint de kans op onvoorspelbare en ongerechtvaardigde uitkomsten.
Helaas zien we dat politici en bestuurders doorgaans te weinig geduld hebben voor wendbare wetsuitvoering. Die komt daardoor niet goed van de grond. De politiek reageert op incidenten en wil quick fixes. Dat die in de categorie ducttape en purschuim vallen – en dus geen toekomstbestendige oplossingen bieden – is moeilijk voor het voetlicht te krijgen.
Een nieuw kabinet kan hierin het verschil maken. Wees moedig en reserveer in het regeerakkoord uitdrukkelijk ruimte voor opleiding en groot onderhoud van ICT. Maak van degelijk, wetsgebaseerd werken de default. Doe dat los van de waan van de dag en op basis van de heldere methoden die de afgelopen decennia zijn ontwikkeld.
Plaats een reactie
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.
Deze analyse over de WIA‑uitvoering snijdt hout – maar is in mijn ogen nog maar de helft van het verhaal. De harde conclusies van de Algemene Rekenkamer over het UWV staan niet op zichzelf; ze zijn een symptoom van een dieper systeemprobleem in vrijwel alle grote uitvoeringsketens van de Nederlandse verzorgingsstaat.
(en bij elke andere grote organisatie met haar wortels in de 20ste eeuw)
We hebben in twintig jaar tijd een architectuur gebouwd, waarin steeds complexere wetgeving is gestapeld op verouderde ICT en organisatorische schaalvergroting. Dat is niemands 'schuld', maar inmiddels wel een fragiel kaartenhuis, waarin elke wetswijziging voelt als trap tegen de tafel en iedere hersteloperatie jaren kost – en burgers hun vertrouwen. Burgers die toch al target in de hybride oorlogvoeringdreiging (cyber, desinformatie operaties etc.). Tel daar kennisverlies door vergrijzing, nog veel te veel handwerk en de doorbraak van AI bij op en het wordt een gezellig 2026.
Ja, "wendbare wetsuitvoering" kan helpen door wetgeving gestructureerd te vertalen naar begrijpelijke, herbruikbare modellen. Dat is cruciaal, want zolang de juridische logica ondoorzichtig in code en excelletjes verstopt zit, blijft de rechtsstaat afhankelijk van een paar schaarse specialisten die “het systeem nog denken te snappen”, maar als we bij awareness blijven steken, dan onderschatten we de schaal van de opgave.
Want het IS al 'later' en ook op het vlak van Legal Engineering technologie kolken de allang praktisch toepasbare mogelijkheden. De Digitale Transformatie ligt NIET aan de techniek, maar aan het adoptievermogen. Technisch is de tijd rijp om over te gaan op "Agentic‑by‑default", dus élke nieuwe of gemoderniseerde dienst exposeert machine‑leesbare API’s, verified delegation tokens en gestructureerde data (JSON‑LD). Geen “PDF‑als‑interface” meer. Het is allang tijd voor een heldere Identity‑to‑Audit chain: scheidt én standaardiseer identiteit, delegatie, attestatie, autorisatie, audit. Loggen is echt niet genoeg, want non‑repudiation en revocation zijn verplicht (was het al, maar DOE het dan ook!) Wallets? Iedere kerninteractie kan met EU ID/Business Wallet + verifiable credentials gecombineerd worden het een Company Passport en een Digital Product Passport (DPP) en de vLEI (www.gleif.org) is ook allang operationeel toepasbaar. Publiceer die referentie‑schemata en conformancetesten. Gebruik die Dataspace‑principes met die glasheldere data‑contracten, usage control en provenance als standaard. Minimaliseer die gegevensdeling (just‑in‑time, least privilege). Regel je interoperabiliteit en exit beleid, met goed API‑beleid, dataportabiliteit, cloud‑switching‑clausules en “functionele equivalentie” aantoonbaar in architectuur en contracten. Moeilijk? Niet als er wordt omgeleerd en bijgeleerd, wel cruciaal, want we kampen met 3 harde realiteiten die tegelijk op de uitvoering inbeuken:
Meer en meer vergrijsde medewerkers doen een beroep op WIA, AOW en zorg, terwijl de beroepsbevolking krimpt. Onze vijver met verzekeringsartsen, klantmanagers en ervaren dossierbehandelaars droogt op. De complexiteit explodeert nu steeds meer mensen, dankzij AI , banen combineren. Van ZZP‑werk, en mantelzorg tot internationale carrièrepaden. De regelingen en daarmee de uitzonderingen stapelen mee en dat heeft impact op onze legacy‑landschappen, waar tientallen jaren aan applicaties, maatwerk en tijdelijke oplossingen nu een soort digitaal moeras vormen waar niemand meer echt de weg in weet, maar sommige applicaties nog uit de tijd van Apollo 11 komen (de raket, niet de film).
Om in zo'n context alleen de wet “leesbaar” te maken, maakt nog geen architectuur.
Het gaat om het samenspel tussen bedrijfsvoering, legal, techniek en samenleving.
Met Wendbare wetsuitvoering als juridisch en functioneel fundament (wet → model → code → uitleg), met Dataspaces als veilige, semantisch genormeerde laag voor gegevensuitwisseling tussen de diverse stakeholders in het data ecosysteem en met real time AI en asset management om de uitvoering productiever, voorspelbaarder en beheersbaar te maken. Dataspaces zijn hier geen modeterm, maar de ruggengraat van toekomstige uitvoering. Door gegevens eenmalig, volgens gedeelde definities en afspraken, te delen over organisaties heen, verdwijnen enorme hoeveelheden dubbel werk, wachttijd en handmatige controle. Ze maken het mogelijk om beslismodellen te voeden met consistente data en om AI in te zetten voor kwaliteitsbewaking en casus‑triage, in plaats van voor ondoorzichtige “risicoprofielen”. Als je weet waar je je benodigde data kan vinden, is dat een zegen voor je asset management . Professioneel asset‑ en contractmanagement zorgt dat je regels, dataproducten, applicaties en AI‑modellen eindelijk kunt gaan behandelen als assets met een eigenaar, levenscyclus en businesscase. Zolang we doorontwikkelen op een woud van deels overlappende systemen en versnipperde leverancierscontracten, blijft elke aanpassing duur en risicovol. Consolidatie rond open standaarden en modulaire bouwblokken is dan ook geen luxe, maar een randvoorwaarde binnen het komen tot een uitlegbaar data ecosysteem van samenwerkende organisaties met heldere en aantoonbare eigen data soevereiniteit. Gratis? Nee, maar als je de cijfers nuchter bekijkt, is de businesscase fantastisch.
Door routinematige werkzaamheden te automatiseren en dossiers slimmer te routeren, zou een productiviteitswinst van 15–20% in administratieve uitvoering realistisch moeten zijn. In een domein waar jaarlijks miljarden aan uitvoeringskosten omgaan, gaat dat om honderden miljoenen euro’s aan vrijgespeelde capaciteit. Door applicatielandschappen te saneren en contracten te bundelen, hoeven 10–15% lagere IT‑run‑kosten geen uitzondering te zijn. Het kan niet anders dat elke procentpunt minder fouten en hersteloperaties bespaart niet alleen geld, maar ook menselijk leed en termijnoverschrijding bespaart .
Gezien de vergrijzing is wendbaar wetgeven (als een van de benodigde ingrediënten) geen keuze tussen “investeren” of “bezuinigen”, maar tussen tijdig herontwerpen of krakend vastlopen. Zonder structurele productiviteitswinst is er straks domweg onvoldoende menskracht om de verzorgingsstaat nog fatsoenlijk uit te voeren, hoeveel geld er ook beschikbaar is.
Dus neem deze oproep van Lokin en Passchier serieus, maar maak hem explicieter.
Zet wendbare wetsuitvoering, dataspaces en AI niet weg als 'weer zo'n hoog over' ICT‑project, maar als de keihard benodigde basisarchitectuur van de rechtsstaat.
Reserveer in het regeerakkoord niet alleen middelen voor “basis op orde”, maar voor een meerjarig programma dat juridische modellen, data‑infrastructuur én uitvoeringssystemen in samenhang vernieuwt. En nu eens niet als incidentele reparatie, maar als bewuste keuze. Alle medewerkers die nu begin 60 zijn (en dat zijn er een hoop), zijn over 10 jaar al een aantal jaar met pensioen. Er zal meer moeten gebeuren, met minder mensen, in kortere tijd, tegen hogere transparantie met meer bedrijfszekerheid, onder meer dynamische complexiteit, maar liefst met méér rechtszekerheid.